De mens is irrationeel, maar soms is zijn gedrag ook volkomen voorspelbaar. Een financiële crisis? Reken maar dat overheid en toezichthouders reageren met een stortvloed aan nieuwe regels. Het is een pavlovreactie die hoogleraar risicomanagement Theo Kocken (50) hoofdschuddend aanziet. ‘Met meer regels voorkom je geen nieuwe crisis.’
De diepe financiële crisis, waar we nu uitkomen, was een onwaarschijnlijk samengaan van tal van risico’s. De kans dat zoiets gebeurt is zo uitermate klein dat maar weinig mensen de crisis hebben zien aankomen. Dat zegt althans de financiële wereld. Theo Kocken is er de man niet naar om achteraf zijn gelijk te halen. Maar feit is dat hij al in 1997 schreef dat de kans op het worst-casescenario veel groter is dan wordt aangenomen. In econometristentaal heet het dat alle risico’s die ‘twee of drie keer voorbij de standaarddeviatie’ liggen zo’n vijftig keer vaker voorkomen dan de modellen voorspellen. In gewoon Nederlands: de echt gevaarlijke risico’s – u weet wel, die met een kans van eens in de duizend jaar – voltrekken zich gemiddeld elke één à twee decennia. Een andere les uit het verleden: meer regels zijn niet het antwoord, maar vergroten juist de kans op ongelukken.
Kocken is hoogleraar Risicomanagement voor Institutionele Beleggers aan de Vrije Universiteit en oprichter van risk-managementbureau Cardano. Hij trekt voor Executive Finance lessen uit de crisis in de financiële sector.
Je kritiek richt zich in eerste instantie op de financiële sector. Wat is daar het probleem?
‘Sinds de crisis worden banken, verzekeraars en pensioenfondsen overladen met regels. De Europese Centrale Bank voert stresstesten uit, eist via Basel III hogere kapitaalbuffers, bonussen worden beperkt en voor de voorheen ongereguleerde derivatenmarkt is er nu de European Market Infrastructure Regulation (EMIR). Om een beeld te geven: banken moeten tegenwoordig op transactieniveau bij de toezichthouders verantwoorden wat ze doen, met wie en wat de risico’s zijn. Dat kost zoveel mankracht dat ze aan dieper nadenken over risicomanagement niet toekomen. Dat kun je oplossen door meer mensen aan te nemen – en dat moet de financiële sector na de recente ontslaggolven ook zeker doen. Maar er is nog een tweede, groter probleem: meer regels creëren een schijnveiligheid en maken mensen lui. In de financiële sector bespeur ik de gevaarlijke tendens dat men, door netjes aan alle regels te voldoen, denkt dat ook alle risico’s zijn afgedekt. Er ontstaat een afvinkcultuur. Maar zo werkt risicomanagement niet. Door de overvloed aan regels wordt er onvoldoende nagedacht over nieuwe of nog onbekende risico’s. Dit legt de kiem voor een volgende crisis.’
Zie je die neiging tot overregulering ook bij bedrijven?
‘Minder, maar ook daar woedt de discussie over principle based of rule based. Het grote geluk is dat de code Tabaksblat, met uitgangspunten voor goed ondernemingsbestuur, nog voor de crisis tot stand is gekomen. Die code is daarom grotendeels gebaseerd op principes, algemene kaders waarbinnen bedrijven hun risicomanagement zelf kunnen inrichten. Was die code er na de crisis gekomen, dan denk ik dat die uit veel meer dwingende regeltjes had bestaan. Dan was de kans op overregulering en lui risicomanagement bij bedrijven groter geweest.’
Wat is op dit moment het grootste risico voor bedrijven?
‘Te veel zelfvertrouwen als gevolg van euforie. In gevallen waar het volledig misliep, zie je dat de top van het bedrijf onverantwoorde risico’s is aangegaan. Vaak gebeurde dat nadat er een aantal fantastische jaren was geweest en het bestuur dacht: “Nu is alles anders, de fouten die anderen voor ons hebben gemaakt zullen wij omzeilen.” Denk aan Van der Hoeven bij Ahold en het Amerikaanse Enron. Hoe het idee kan postvatten dat alles anders is dan in het verleden? Vrij simpel: je herkent een bubble niet als je er middenin zit. Dat is keer op keer bewezen. Er zijn mensen die wezen op het ontstaan van de internetzeepbel of de huizenbubble. Maar die werden weggehoond. Dat waren doemdenkers die niet inzagen dat dit keer alles anders was.’
Hebben we onze les dan niet geleerd na de laatste crisis?
‘Er is op basis van het verleden geen enkele reden om daarin te geloven. Na elke crisis dacht men dat de les nu wel geleerd was. Maar na een aantal goede jaren ontstaat er toch weer euforie en te veel zelfvertrouwen. Daar komt nu het gevaar bij dat door alle extra regels het idee van schijnveiligheid is gecreëerd. Niet alleen in de financiële wereld, maar ook in het bedrijfsleven ligt dit risico op de loer. Daar denk ik vooral aan het woud van accountingregels, wetten en governancerichtlijnen die bedoeld zijn om ongelukken te voorkomen. Ook bedrijven zijn veel tijd kwijt aan het braaf voldoen aan alle regels en verantwoordingsverplichtingen.’
Kortom, regels zijn het grote kwaad in de economie?
‘Nee, maar wél als regels ertoe leiden dat mensen ophouden met zelf kritisch nadenken. Regels hebben met controle te maken of – eigenlijk – de illusie van controle. Veel minder met het beheersen van risico’s. Het is de dingen juist doen versus de juiste dingen doen. Amerikaanse banken die in de jaren negentig leningen verstrekten aan mensen zonder inkomen, hielden zich aan de regels. De financiële instellingen die kapotgingen in de crisis hadden beter aan de eisen van governance voldaan dan banken die met gemak overleefden! Risicobeheersing gaat over het gedrag van mensen. Een groot probleem van regels is dat ze gebaseerd zijn op de foute aanname dat mensen rationeel denkende wezens zijn. Maar mensen zijn heel irrationeel. Een klein voorbeeld: hoe duurder een aandeel, hoe hoger de omzet van dat aandeel. Volkomen irrationeel, euforisch. Dat mechanisme zie je nergens in de economische theorie, maar wel op de feitelijke geldmarkt. Irrationaliteit zit bijna nooit verwerkt in de modellen die gebruikt worden. Dat komt omdat het ontzettend lastig, zo niet onmogelijk, is om irrationeel gedrag in formules te vangen.’
Hoe moet het dan wel? Wat is goed risicomanagement?
‘De grote uitdaging is iedereen, inclusief jezelf, scherp te houden. Ervoor te zorgen dat je aandacht niet verslapt en begint te geloven dat je het allemaal zo goed voor elkaar hebt. Ik adviseer raden van bestuur daarom met checklists te werken. Ga keer op keer na of je overal aan gedacht hebt, qua gedragsmatige valkuilen. En geef elkaar in het bestuur van een bedrijf rollen. Beoordeel en coach elkaar. Zoek naar managers en commissarissen die tegengas durven te geven. Het grote gevaar is allemaal gelijkgestemde zielen. Jaknikkers. Dat betekent om te beginnen meer vrouwen in de top. Al was het alleen maar omdat vrouwen minder gevoelig zijn voor euforie en over confidence. Een kwestie van testosteron is dat. Hoe diverser de samenstelling van een board, hoe beter afgewogen het beleid. Dat is wetenschappelijk aangetoond.’
Iemand die alleen maar aan de kar gaat hangen en op risico’s wijst, maakt zich niet populair in bedrijven. Ondernemen is ook kansen zien en risico’s nemen.
‘Met risico’s nemen is niets mis, dat moet zelfs. Maar denken in kansen betekent in veel bedrijven denken in kansberekening. Dan wordt er een percentage aangehangen. Zoveel kans op een mislukking… Maar aan kansberekening heb je niets. Kansen zijn heel moeilijk in te schatten omdat je te weinig kennis hebt van alle factoren die van invloed zijn. Volgens de modellen van bankiers in de jaren negentig kon iedereen vijf of zes keer zijn gezinsinkomen lenen. De kans dat de hypotheek niet kon worden afgelost, was uitermate klein. Ja logisch: de modellen waren gebaseerd op jaren waarin de huizenprijzen alleen maar stegen. Je moet niet denken in kansberekening maar in gevolgen. In scenario’s. Wat als alles ineens omslaat? En in het slechtste scenario: ben je dan in staat de consequenties op te vangen?’
Boom Bust Boom!
Samen met Terry Jones (bekend van Monty Python) heeft Theo Kocken een zeventig minuten durende film gemaakt over de rol van menselijk gedrag in de economie. In de documentaire Boom Bust Boom komen tal van hoofdrolspelers in de economie aan het woord, onder wie de Nobelprijswinnaars Shiller, Krugman en Kahneman. Kocken is momenteel in onderhandeling met internationale televisiestations. Hij hoopt dat zijn film in 2015 ook in Nederland te zien zal zijn.
Wie is Theo Kocken?
1964 geboren in Eindhoven
Opleiding
1990 Bachelor Business Administration (TU Eindhoven)
1993 Master Econometrie (Tilburg University, cum laude)
2006 Promotie (VU)
Carrière
1990-1994 Bank Nederlandse Gemeenten, Den Haag
1994-1997 ING Barings, Amsterdam/Londen
1997-2000 Rabobank International, Utrecht
2000-heden Cardano, oprichter/CEO
2010-heden Professor Risk Management for Institutional Investors, VU Amsterdam
Publicaties (selectie)
Endogenous Instability (2012)
Curious Contracts: Pension Fund Redesign for the Future (dissertatie, 2006)
Decision at Risk (2004)
On pirates, pointed caps and paradoxes (2000)
Financial Risk Management (1997)
Permanente Educatie
Meer weten over controlling?
Volg een online cursus via
www.executivefinance.nl/pe
