Het zijn verwarrende tijden. We leven aan het einde van het industriële tijdperk waarin de lineaire economie moet plaatsmaken voor een circulaire economie. Oude businessmodellen zijn ten dode opgeschreven. Wie wil overleven moet zich aanpassen en dit geldt volgens Herman Wijffels vooral ook voor CFO’s.
De rol van CFO’s wordt volgens Wijffels breder waarbij de nadruk niet alleen ligt op de financiële cijfers maar ook op milieuprestaties en sociale impact. ‘De transitie van lineair naar circulair is een van de hoofdthema’s van deze tijd. We komen er langzaam achter dat de planeet geen eindeloze bron is. We moeten kijken hoe we efficiënter met grondstoffen en hulpbronnen kunnen omgaan. Eerder draaide alles om het verbeteren van de arbeidsproductiviteit, nu gaat het tevens om de grondstoffenproductiviteit.’
Uitdaging om aan te passen aan de veranderende omstandigheden
We staan voor de uitdaging om ons aan te passen aan de veranderende omstandigheden. ‘Dat is spannend’, erkent Wijffels. ‘Maar we lopen tegen de fysieke limieten van de planeet aan. Er is een organisatie die bijhoudt hoeveel van de aardse hulpbronnen we ieder jaar consumeren en hoeveel er elk jaar wordt geproduceerd. Bijvoorbeeld vis of biomassa. De zogenoemde earth overshoot day, de dag waarbij ons jaarbudget op is, ligt nu al in augustus. We zijn dus op dit moment aan het potverteren.’
Individueel belang verbinden aan algemene belangen
Er wordt veel nagedacht over hoe het anders en beter kan. Wijffels is dan ook optimistisch. ‘We hebben alle inzichten, heel veel kennis en in beginsel de technologieën om dat te doen. Er zijn zogenoemde cultural creatives die andere waardesystemen nastreven waarbij het individuele belang wordt verbonden met algemene belangen. De ondernemers die dit doen onder de noemer MVO hebben een ethiek van ondernemen waarbij niets van wat zij doen ten koste mag gaan van de aarde en de mensen. We hebben het dan over shared value creation waarbij de dimensies people, planet, profit centraal staan.’
Instrument voor potentiële risico’s
In het verlengde van de shared-valuebenadering wordt op grote accountantskantoren gewerkt aan integrated reporting. Met een afzonderlijke resultatenrekening in het sociale domein, het ecologische domein en de klassieke financiële resultatenrekening. De maatschappelijke resultatenrekening is de som van die drie. ‘Overigens wordt in de accountantswereld integrated reporting niet gezien als een officiële verantwoording aan de samenleving, maar als instrument om potentiële risico’s van het bestaande businessmodel in beeld te brengen. Ervan uitgaande dat we in een tijd leven waarin misstanden via social media steeds kritischer in beeld worden gebracht en dus risico’s opleveren’, aldus Wijffels.
Transitie van lineaire naar circulaire economie
Bij de transitie van een lineaire naar een circulaire economie ziet hij een grote rol weggelegd voor de financiële sector. Juist deze sector loopt naar zijn mening achteraan in de optocht. ‘Er zitten daar veel mensen die nog steeds met een financieel materiële blik naar de werkelijkheid kijken. Het is een sector die bijna in zijn geheel nog is geïnvesteerd in de oude economie. Er ligt nog steeds een sterke focus op de present value van investeringen die het zicht op de toekomst belemmert.
Nieuwe technologieën zijn bovendien wezenlijk anders
De kosten van het milieu en andere maatschappelijke kosten zijn niet meegenomen. Nieuwe technologieën zijn bovendien wezenlijk anders dan die in het industriële tijdperk toen efficiëntie alleen via grootschaligheid werd bereikt. De nieuwe technologie is ook zeer efficiënt op kleine schaal. FinTechs bedreigen de grootschalige oude financiële industrie. Zelf energie opwekken is een bedreiging voor energiebedrijven. Met 3D print je zelfs huizen en bruggen. Bestaande businessmodellen van sommige grote ondernemingen gaan eraan.’
De centrale banken zijn gevangene van hun eigen beleid
Lokalisering van processen
De aandacht voor het milieu en de nieuwe circulaire economie zorgen voor disruptie. Wijffels voorziet zelfs het einde van de globalisering van materiële economische stromen. ‘We gaan naar meer lokalisering van processen waarbij deze processen deels in handen komen van de burgers zelf. Ze zijn dan niet meer afhankelijk van marktrelaties en voorzieningen van de overheid. Dit leidt tot een andere organisatie van de economie.’
Bedrijven werden gezien als niet anders dan toekomstige kasstroom
Dat geldt volgens hem ook voor het aandeelhouderskapitalisme dat tijdens de val van de muur de kop op stak. ‘Bedrijven werden gezien als niets anders dan een verhandelbare, contant gemaakte, toekomstige kasstroom. Via aandelenpakketten en bonussen werd vervolgens het belang van de bedrijfstop verbonden aan dat van de aandeelhouders. Er ontstond een boekhoudsysteem waarin present value het centrale oriëntatiepunt werd. Die hele contante-waardebenadering werd ook nog gevoed door instrumenten als de inkoop van eigen aandelen. We zijn in een situatie terechtgekomen waarin de facto financieel kapitaal werd gecreëerd ten koste van de aarde en mensen.’
Zelf onderdeel van het systeem
Wijffels is als voorzitter van de hoofddirectie van Rabobank Nederland zelf onderdeel geweest van dat systeem. ‘Toen ik bij Rabobank was heb ik heb me enorm tegen de ontwikkelingen rondom contante waarde verzet. De stap om in Londen een kantoor te starten, werd destijds ingegeven door de behoefte aan nieuwe funding via de internationale kapitaalmarkt en de roep van leden om internationale steun van hun coöperatie. Ik geef toe dat het in een latere fase, toen ik er weg was, ook is uitgedraaid op meedoen in de grote internationale financiële wereld. Ik heb het van binnenuit zien gebeuren en heb er ook tegen geopponeerd.’
Boel alleen aan de gang als we geld gratis maken
Waar het nu om draait, is dat we naar een ander monetair systeem dan geld als schuld moeten. Wijffels ziet een wereld waarin we de boel alleen aan de gang kunnen houden als we geld gratis maken. De centrale banken zijn de gevangene van hun eigen beleid. Hij waarschuwt dat op het moment dat de rente normaliseert naar 3 à 4 procent, dat enorme gevolgen heeft voor de waarde van aandelen en obligaties. Er gaan dan zomaar triljoenen aan waarde verloren. ‘Onze 1500 miljard aan pensioengeld staat ook op het spel. Er wordt weleens gezegd dat Nederland een groot hedgefonds is.’
Ik heb het van binnenuit zien gebeuren en heb er ook tegen geopponeerd
Transities financieren
Tijdens zijn hoogleraarschap Duurzaamheid en maatschappelijke verandering aan de Universiteit Utrecht richtte hij het Sustainable Finance Lab en het Sustainable Pension Investments Lab op. Het doel is zowel banken als de pensioensector bewust te maken van de economische veranderingen en ervoor te zorgen dat zij de transities financieren. In de circulaire economie lopen de financiële stromen anders en zijn nieuwe modellen nodig. ‘In een lineair systeem heb je één keer een opbrengst uit je product en heb je baat bij een snelle omloop. Als je als producent eigenaar van het product blijft, moet het lang meegaan. Je hebt dan een reeks inkomsten gedurende de gebruiksduur van producten. De financieringsbehoefte van de producent neemt in dit systeem toe. Een externe financier wil zekerheden maar de basis hier is anders. Banken moeten leren hoe ze hiermee moeten omgaan. Dat vergt een heel nieuw softwarepakket in de hoofden van mensen, niet alleen in de financiële sector maar ook voor CFO’s in bedrijven.’
Lees ook
Wijffels: levensbeschouwing bepalend voor financiële sector
Investeren in de circulaire economie: over waarde creëren met Value Hill
Over Herman Wijffels
Herman Wijffels was onder andere voorzitter van de hoofddirectie van de Rabobank, lid van de Board van de Wereldbank te Washington, kabinetsformateur en voorzitter van de SER. Ook was hij tot 2017 hoogleraar Duurzaamheid en Maatschappelijke Verandering aan de Universiteit van Utrecht. Hij was een van de initiatiefnemers van het Sustainable Finance Lab, een platform van wetenschappers dat in dialoog met mensen uit de praktijk streeft naar een duurzame financiële sector. Ook was hij voorzitter van de Commissie Structuur Nederlandse Banken met als doel de stabiliteit van het financiële systeem te verbeteren.
