Andrew Fastow, ex-CFO van Enron, veroordeeld voor het grootste boekhoudschandaal in de geschiedenis, was de hoofdgast van de Dag van de financial van de Nederlandse Beroepsorganisatie van Accountants (NBA). “Ik zag niet in dat wat ik deed, moreel verwerpelijk was.”
Het evenement voor de accountants in business was bedoeld om het morele kompas weer te kalibreren. En dat lukte van alle kanten. De bijeenkomst begon al spannend. Spreekstalmeester Anouschka Laheij durfde NBA-voorzitter Marco van der Vegte (de afgelopen vijf jaar audit business leader bij Deloitte) te vragen naar Steinhoff. Deloitte was daar de accountant. “Ik heb een geheimhoudingsplicht, dus ik kan er niet te veel over zeggen. Maar ik was destijds bij de start van het spitteam aanwezig. Hoe dieper we groeven, hoe meer we erachter kwamen dat het stonk. Als accountant hebben we toen de rug recht gehouden, waardoor Steinhoff wel naar buiten moest communiceren.” Maar of Deloitte alles goed heeft gedaan, is wel inzet van een tuchtrechtszaak die de Vereniging Effectenbezitters heeft aangespannen. Van der Vegte: “Het is goed dat er naar wordt gekeken of we meer hadden kunnen doen.”
Jaarrekening kan niet altijd vrij van fraude zijn
Van der Vegte ging ook in op de rol van de externe accountant bij fraude. “We kunnen niet alle fraude ontdekken. Die fraude is namelijk om van jou en mij weggehouden te worden. Dus kan het zijn dat een geval van fraude pas in jaar twee of drie wordt ontdekt. De maatschappij moet beseffen dat een jaarrekening niet altijd vrij van fraude kan zijn.” Van der Vegte had ook tips voor de aanwezigen. “Ontwikkel je eigen morele kompas. Wees duidelijk. Ga gesprekken aan met klanten en medewerkers. Als iets niet lekker voelt, leg het neer bij je team. En zoek actief tegenspraak op.”
Analyseren van dilemma’s in de financiële functie
De NBA liet meerdere gereedschappen zien om accountants in business te helpen het rechte pad te kiezen. Zo had de voorzitter het over de dilemma-app waar diverse moeilijke situaties worden voorgelegd aan de gebruiker en over moresprudentie. Dat is een boekje waarin de financial handvatten krijgt voor het analyseren van dilemma’s in de financiële functie. Daarnaast kent de beroepsorganisatie vertrouwenspersonen die je als financial kunt bellen.
Wie ziet zichzelf als een eerlijk mens?
Iedereen heeft een prijs, constateerde Edgar Karssing, hoofddocent beroepsethiek en integriteitsmanagement. Hij bevroeg de zaal. “Wie heeft er dit jaar gelogen?” Veel handen gingen de lucht in. “Wie ziet zichzelf als een eerlijk mens?” Evenzo vele handen. “Hoe kan het dat we onszelf als eerlijke mensen zien, maar toch liegen?” Blijkbaar is er een sjoemelmarge. “Welke factoren bepalen die sjoemelmarge? Onder andere de omgeving – iedereen doet het, vermoeidheid, belangenverstrengeling en abstracte grootheden. Bij dat laatste gaat het dan alleen nog over de cijfers en zie je de mens erachter niet meer. Dan wordt het een getallenspelletje. Dat is een valkuil voor veel financials.”
Bewindhebbers hielden er al uitgebreide jaarrapportages op na
Oscar Gelderblom, hoogleraar financiële geschiedenis, vertelde de financials dat een speciale afdeling bij een onderneming voor geldzaken nog maar 100 jaar bestaat. Hij liet een foto zien van twee personen die samen een accounting department in Amerika waren. Dat wil niet zeggen dat er niet al mensen bezig waren met boekhoudingen. “Bij de VOC werkten ze al met bewindhebbers die er uitgebreide jaarrapportages op nahielden. Zij waren eigenlijk CEO en CFO in één.” Boekhouders die hun werk niet goed deden, moesten een half maandsalaris overmaken aan de armen. “Mooi dat aspect al aan te treffen. Je kunt dat doortrekken naar vandaag de dag. Als financial heb je de verantwoordelijkheid om te kijken of je organisatie voldoende doet voor de samenleving als geheel. Je helpt in feite de economie mede te organiseren.”
Ethiek is gereduceerd tot belastingrecht
Richard Happé, emeritus hoogleraar belastingrecht, beschouwde hoe fiscalisten tegen agressieve belastingstructuren aankijken. “We houden ons aan de wet en het is geoorloofd om de goedkoopste weg te kiezen.” De vraag of het moreel juist is, wordt niet gesteld. “Zo ontstaat dus een amorele wereld. Ethiek is dan gereduceerd tot sec belastingrecht.” Hij citeerde een uitspraak van Barack Obama uit 2014. “I don’t care if it is legal, it is wrong.” Happé maakte melding van het BEPS-project, waarbij de G20 hebben uitgesproken dat ze willen dat belastingplichtigen hun fair share aan belastingen betalen. “Een beweging van ongekende omvang.” Dat moet de ratrace naar de belastingbodem stoppen. Goed is volgens Happé ook dat structuren gemeld moeten worden. “De morele verantwoordelijkheid voor fiscaal handelen komt centraal te staan.” Niet meer de double of triple dip om maar zo min mogelijk belasting te betalen.
Smit klaagt registeraccountant aan bij accountantskamer
Onderzoeksjournalist Eric Smit ging aan de hand van krantenkoppen de zaken over de Facultatieve (van oud-VVD-coryfee Henri Keizer) en over de ANBO langs. Zijn website Follow the money had deze aan het licht gebracht. Bij beide moest hij met een betrokken registeraccountant “het gevecht om de waarheid” aan. “De accountant heeft een maatschappelijke rol. Het oordeel is gebaseerd op waarheidsgetrouw handelen. In die zin herken ik mij als journalist en zie ik de accountant als broeder of zuster. We dienen beiden de waarheid. De RA heeft dan ook een grote verantwoordelijkheid.” Dat leidde bij Smit tot de conclusie dat hij de betreffende RA voor de accountantskamer in Zwolle heeft gedaagd. “Uitspraak over tien à vijftien weken.”
Strikwerda pleit voor bredere opvatting integriteit
Tijdens een van de masterclasses constateerde Hans Strikwerda, hoogleraar Organisatieleer en Verandering, dat het de taak van de CFO is om de integriteit van het organisatieontwerp tegen het licht te houden. “In Amerika stellen ze daar zelfs zware straffen op. Daar kun je een miljoenenboete krijgen als dat ontwerp niet klopt. In Nederland zou dat betekenen dat Ralph Hamers, topman van ING, voor de rechter zou moeten verschijnen vanwege het niet ontdekken van witwassen.” Strikwerda pleitte voor een bredere opvatting van integriteit. “Stel vast wat het belang is van de organisatie, maar stel ook het belang van de gemeenschap vast. Je krijgt daarmee een morele kaart van de samenleving, waarmee je het effect van beoogde besluiten inzichtelijk kunt maken. Integriteit kun je als bestuurder leren. Het vereist veel kennis van bestuurskunde, van systeemkunde, maar ook van cognitieve, inhoudelijk technische vraagstukken.” Hoe meer kennis, hoe beter de bestuurder diverse dillema’s aankan. “Het is niet voor niets dat CEO’s zoveel boeken lezen.”
“Ik kan een belangrijke boodschap over fraude meegeven”
Ex-CFO Andrew Fastow van Enron wist de aanwezigen mateloos te boeien. Maar deed de NBA er goed aan een veroordeelde crimineel uit te nodigen, wilde Laheij weten. En: is er sprake van een nieuw businessmodel bij de ex-CFO? “Ik heb er niet voor gekozen om in de spotlights te staan. Ik ben gevraagd. Ik heb ook geen boek geschreven. Ik denk wel dat ik een belangrijke boodschap over fraude kan meegeven. Ik had niet het idee dat ik met fraude bezig was. Ik had geen enkel idee dat wat ik aan het doen was onethisch of illegaal was.” Fastow haalde uit zijn tas twee items: de trofee die hij kreeg als CFO of the year in 1999 en zijn identiteitspas van de gevangenis. “Beide items gaan over dezelfde deals die ik gedaan heb.”
Meesters in off balance boekhouden
Fastow schetst een beeld van off balance boekhouden waardoor diverse special purpose verhicles niet op de radar kwamen in het jaarverslag. “We waren daar meesters in. Ik hield een spreadsheet genaamd ‘truth.xls’ bij waarin we de verschillen tussen de boekhouding met en zonder deze off balance items bijhielden.” Die stuurde Fastow ook rond naar zijn accountant Arthur Andersen, advocaten, de board of directors en het finance department. “Fucking briljant”, was de reactie. Het verschil tussen de twee boekhoudingen: de één resulteerde in een rating van junkstatus, de ander in trippel B plus. Fastow opereerde binnen de grenzen van de wetgeving. “Ik stond er dan ook niet bij stil dat wat ik deed eigenlijk onethisch was.” Maar justitie in de VS kwam wel tot die slotsom. Fastow zat zes jaar in de gevangenis en zag na twee jaar, onder begeleiding van een Rabbijn, het licht. “Ik zag in dat wat ik had gedaan, onethisch was. Ik keek door een bril van regels, terwijl ik door een ethische bril had moeten kijken.” De ex-CFO weet dat aan een gebrek aan persoonlijkheid.
Ben je als CFO zo transparant als maar kan?
Special purpose vehicles worden nog steeds volop gebruikt om zaken buiten het jaarverslag te houden. “Ik verwacht dat General Electric failliet gaat. Daar waren financiële structuren ook schering en inslag, terwijl de opbrengst van de business in de afgelopen vijf jaar niet wezenlijk is veranderd. Beleggers houden van een onderneming die steady resultaten presenteert. Om die stabiliteit te geven, worden allerlei creatieve financiële structuren gebruikt. Waaronder het verplaatsen van winst naar een volgend jaar.” Fastow hield zijn gehoor het dilemma voor. “Ben je in je financiële statement zo transparant mogelijk als je maar zijn kunt tegenover de buitenwereld of maak je deze op volgens de regels?” Volgens Fastow was hij niet gedreven door geld, maar door prestige. “Ik was de superheld. Eén die slimme structuren wist te verzinnen, waardoor de onderneming nog beter presteerde.”
“Ik schaam me diep”
Making money, was dan ook het hoofdmotto binnen Enron. “Zo erg dat we energie bij elektriciteitscentrales opkochten, zodat de prijzen op de elektriciteitsmarkt flink omhoog gingen. Onze handelaren hadden mazen in de wet gevonden. We kochten zoveel elektriciteit van de centrales op, dat Californië last had van stroomuitval. We verdienden veel geld ten koste van huishoudens die zonder stroom zaten. Als ik dat verhaal nu vertel, schaam ik me diep.” Fastow waarschuwde ook voor Europese banken. “Zij kunnen de hoge kapitaalsvereisten niet meer aan. Ze zijn fragieler dan ze op papier lijken. Daar kan de volgende schok in het systeem vandaan komen.” Fastow is tegenwoordig betrokken bij de Nederlandse onderneming Keencorp. “We hebben een algoritme ontwikkeld waarmee we een dalende betrokkenheid onder medewerkers bij een onderneming kunnen detecteren en zo ook fraude kunnen achterhalen.”
Bij Econcern ging de stekker eruit
Als laatste stond er plenair slotdeel met Leo Epskamp, ex-CFO van Econcern en de Telegraaf Media Groep, Marlies de Vries, onderzoeker en universitair hoofddocent, en Petri Hofsté, commissaris bij onder andere Rabobank, op het programma. Epskamp deelde zijn ervaringen bij Econcern. “Ik begon op 1 oktober 2008 als CFO en zag vrij snel dat het niet de goede kant op ging. Ik zat in een default situatie met een schuld van 150 miljoen euro bij zes banken. Ik kon nog 20 tot 30 miljoen halen. Aandeelhouders waren wellicht bereid wat te doen. 1.500 mensen zouden dan hun baan behouden, waaronder ikzelf. In ruil zou ik assets moeten opgeven.” Bij Econcern ging de stekker er toch uit. “De medewerkers kwamen op straat te staan. Ik kwam zelf op straat te staan en er viel een brief over een aansprakelijkheidsstelling van 25 miljoen euro op de mat. Drie weken geleden heb ik, tien jaar na dato, nog contact gehad met mijn advocaat over de afwikkeling.”
CFO verantwoordelijk voor klimaat van integriteit
Epskamp vertelde ook over zijn eigen morele kompas. “Als ik het niet meer kan vinden in wet- en regelgeving, ga ik terug naar wie ik ben en hoe het komt dat ik bepaalde afwegingen maak.” Volgens De Vries is het belangrijk om die zelfreflectie aan te gaan, zeker als CFO. “Want in die rol ben je verantwoordelijk voor het klimaat van integriteit van een organisatie. Je moet je er dus een oordeel over kunnen vormen. Terwijl financials al snel hun toevlucht zoeken in meer regels. Maar daardoor kom je er niet aan toe om het probleem echt te analyseren. Bijvoorbeeld door te onderzoeken hoe de sociologische processen in je organisatie lopen.” Tot slot vroeg Laheij aan Hofsté of ze haar handen in het vuur wil steken voor de organisaties waar ze commissaris is. “Nee, maar we doen wel onze stinkende best om het goede te doen. Zo beseffen we bij de Rabobank, na de witwaszaak bij ING, heel goed dat klantintegriteit en transactiemonitoring erg belangrijk zijn. We vinden ook dat we daar een rol in moeten spelen.”
Lees ook
‘Financials zijn het geweten van de organisatie’
Dag van de financial: kunstmatige intelligentie pakt baan nog niet af
