Society 4.0: hoe bereiden we ons voor?

Geavanceerde kunstmatige intelligentie, mensen met een IQ van 300, een nieuwe maatschappij waar geen plaats meer is voor de factor arbeid. Het zijn slechts enkele van de ontwikkelingen die centraal staan in het boek Society 4.0 van strateeg Bob De Wit. Hoe kunnen wij ons het beste op zo’n toekomst voorbereiden?

Zo’n twee jaar geleden las Bob de Wit een opmerkelijk bericht. Voor het eerst in de geschiedenis waren wetenschappers er in geslaagd baby’s genetisch te modificeren. “Een Chinese miljardair wilde graag kinderen krijgen, maar er was een probleem: hij heeft hiv. Echter, met een nieuwe technologie zijn ze er daar in geslaagd om dat virus uit zijn DNA te knippen en nu heeft hij met een menselijke draagmoeder twee baby’s ter wereld gebracht: Lulu en Nana.”

Voor de meeste mensen is dat een bericht dat de aandacht trekt – maar dat ze vervolgens snel weer zullen vergeten. Niet voor De Wit. Hij is hoogleraar Strategie aan de Business Universiteit Nyenrode en dus probeert hij de toekomst te begrijpen. “Zo’n bericht over die Chinese baby’s vormt een zogenoemd weak signal. Het valt te vergelijken met een krantenbericht over de eerste keer dat een vliegtuig er in slaagt om in de lucht te blijven. In 1903 was dat vooral een curieus nieuwtje, maar een paar decennia later zette het onze manier van leven op zijn kop. Het is de taak van een strateeg om dit soort ontwikkelingen te voorzien.”

Achterhaald

En dat is precies wat De Wit doet in zijn nieuwe boek Society 4.0. Hij kijkt hierin tien jaar vooruit, naar 2030, en signaleert acht trends die ons leven gaan veranderen (zie kader). Volgens hem bevinden we ons op dit moment in een overgangsfase: met één been staan we nog in een industriële samenleving, met het karakteristieke onderscheid tussen machtigen en minder machtigen, werkgevers en werknemers, kapitaal en arbeid. Maar in de samenleving van 2030 – Society 4.0 – zijn die begrippen waarschijnlijk achterhaald.

Banen op de tocht

Neem arbeid. “Nu nog is het vanzelfsprekend dat we ons geld verdienen door te werken”, zegt De Wit. “Tegelijk zie je dat heel veel banen op de tocht staan omdat ze worden geautomatiseerd of zelfs worden overgenomen door robots. En dat lijstje met banen zal de komende tien jaar enorm groeien. Over een tijdje kan zo’n robot heel makkelijk een menselijke boekhouder vervangen. Sterker nog, dat werk doet hij veel sneller en nauwkeuriger.

En ook journalisten zitten over tien jaar waarschijnlijk zonder werk. Nu al schrijft een algoritme moeiteloos een sportverslag. Daar komt nog iets bij: rond 2030 passeert kunstmatige intelligentie de Turingtest. Dat betekent dat mensen als jij en ik niet meer in staat zijn om robot en mens te onderscheiden. En dat betekent weer dat ze ook werk kunnen doen waarvoor meer empathie is vereist, zoals bejaardenverzorger.”

Neuralink

Maar De Wit ziet ook een tegenbeweging. Want misschien hoeven we niet passief af te wachten tot algoritmes ons voorbij streven. Neem Neuralink. Dat is een organisatie van Elon Musk, waarmee hij hersenziektes wil bestrijden, maar ook een stapje verder wil gaan. “Zijn streven is om een digitale laag aan te brengen bovenop de hersenschors”, vertelt De Wit. “Dat doet hij door hele dunne draadjes aan te brengen onder je schedel, die hij met de hersenen verbindt. Het doel is een symbiose tot stand te brengen tussen mens en kunstmatige intelligentie. Een geupgrade mens dus.”

Maar als Musk daarin slaagt, doemt er een nieuw probleem op. Wat wie zal van zo’n mogelijke upgrade profiteren? Zijn dat de rijken en de machtigen op deze aarde of ook de gewone burger? Zijn het de allerslimsten of juist de mensen met een cognitieve achterstand? Volgens De Wit worden die kaarten het komende decennium geschud – maar gegevens uit de Verenigde Staten stemmen somber. “In 1980 was 23 procent van het BNP in handen van de armste helft van de bevolking, nu is dat nog maar zo’n 11 tot 12 rprocent. Ondertussen werd het bezit van de bovenste 1 procent verdubbeld: van 11 procent naar 22 procent. Die 1 procent kan de hele wereld voeden, maar het is de vraag of ze dat ook als hun prioriteit zien.”

Corporate states

Want noch die grote bedrijven, noch organisaties als de WHO en het WEF zijn democratisch gekozen. En wat volgens De Wit nog kwalijker is: als ze toch besluiten nemen, ontbreekt een feedbackmechanisme. “In de normale democratie zit die feedbackloop er wel. De regering neemt een aantal besluiten, mensen zijn het er niet mee eens en de volgende keer stemmen ze op iets anders. Maar als dat mechanisme ontbreekt, wordt het systeem onherroepelijk corrupt. En dat is zorgelijk want die corporate states beschikken praktisch over een monopoliepositie. Alleen de Verenigde Staten in China zijn groot genoeg om mee te beslissen, de rest van de landen staat buitenspel. En de burger, die heeft geen flauw idee door wie hij wordt geregeerd.”

En De Wit ziet nog een probleem: een bedreiging van onze democratie. “Kijk naar grote techbedrijven, farmaceutische multinationals en grote financiële instellingen. Die hebben vaak meer kapitaal dan landen; je zou ze kunnen aanduiden als corporate states. En kijk naar organisaties als de WHO en het World Economic Forum. Dat zijn publieke instellingen, en die zouden die private bedrijven moeten controleren. Maar in werkelijkheid hebben die beide groepen de handen ineen geslagen, bijvoorbeeld bij het bestrijden van de coronacrisis. Begrijp me goed: dat gebeurt vaak met de beste bedoelingen, maar toch is het een bedenkelijke ontwikkeling.“

Directe democratie

Hoe deze trend te doorbreken? De Wit pleit in Society 4.0 voor een veel directere vorm van democratie. “Nogmaals, de scheiding tussen kapitaal en arbeid wordt in de toekomst veel minder belangrijk, eenvoudig omdat het begrip arbeid geleidelijk zal verdwijnen. Daarmee is ook het verschil tussen links en rechts van de baan, en dus onze democratische structuur. Sowieso leidt die in Nederland tot een zinloze versplintering: een partij van de dieren, een partij voor bejaarden, en in Amsterdam zelfs een partij tegen scooters.

Creëer in plaats daarvan een systeem waar burgers zelf een onderwerp mogen aan dragen. Als daar genoeg steun voor is, kun je daarover stemmen, met speciale software op je smartphone. Technisch is het mogelijk: het gebeurt al in kantons in Zwitserland en in bepaalde staten in de VS. En het enorme voordeel is dat je dan af bent van het ondemocratisch gelobby in achterkamertjes.”

Geen verstand?

Maar bestaat dan niet het risico dat die burgers besluiten nemen over zaken waar ze geen verstand van hebben? De Wit is er niet zo bang voor. “Uiteraard moeten we blijven investeren in goede scholing. Je moet mensen dus alle informatie geven en ze bovendien in staat stellen om hun eigen mening te vormen, zonder beïnvloeding van buitenaf.”

“Maar daarnaast vertrouw ik op de wisdom of the crowd. Ken je dat experiment met de os op de jaarmarkt? Die os stond op een platform en de omstanders moesten schatten hoeveel hij woog. Sommigen zaten er dichtbij, sommigen kwamen niet in de buurt. En weer anderen zaten er zo’n enorm eind vandaan, dat je je afvroeg of ze de vraag wel hadden begrepen. Maar het mooie was: je had ook idioten aan de andere kant en het gemiddelde van alle schattingen was akelig nauwkeurig: al die mensen bij elkaar zaten er maar twee procent naast. Dat zie je ook bij vogels en bij mieren. Vooral die mieren zijn afzonderlijk erg dom, maar de zwerm als geheel is juist buitengewoon slim.”

Discussie

Volgens De Wit zitten we in een overgangsfase naar een nieuw tijdperk. En zo’n fase verloopt volgens hem vaak onrustig. “De partijen met geld en macht: die zullen alles doen om de status-quo te handhaven, zoals ze dat altijd hebben gedaan. Maar de geschiedenis laat ook zien wat er gebeurt als de waardeverdeling in de economie te scheef groeit. Dan ontstaat er onrust, revolutie. Dat zou nu ook kunnen gebeuren, bijvoorbeeld als het juist de elite is die profiteert van Elon Musks menselijke upgrade. Aan dan andere kant, als die elite dadelijk beschikt over een IQ van 300, heeft die revolutie wellicht weinig kans van slagen. Het is dus de hoogste tijd om hier goed over na te denken, om over dit soort zaken te discussiëren. En ik hoop dat mijn boek hier de aanzet toe geeft.”