Schandalen, 53 maatregelen van de NBA, een ontevreden AFM, kwartiermakers die de cultuur moeten verbeteren en nieuwe wetgeving… Weinig blijft het nobele beroep van de accountant bespaard. Frank Hartmann, hoogleraar Accounting aan de Radboud Universiteit: “De accountant mag zich bij zijn financiële leest houden.”
Hartmann heeft niet de behoefte om het beroep of de werkzaamheden van de accountant per individueel item langs de lat te leggen, maar wijst op het grotere patroon. “Al die elementen zijn tekenen van een fundamentele zoektocht naar waar het vakgebied van de accountant naartoe gaat. Elke twintig à dertig jaar zien we een bezinning op ons vak, maar ik zie nu wel een fundamentelere discussie. Een aantal ontwikkelingen komen nu samen.” Die herbezinning heeft volgens hem om te beginnen een macro-economische kant. “Het gaat allereerst om globalisering en schaalvergroting. Kijk naar de big techs in het bedrijfsleven. Multinationals worden internationals en zijn als een platform georganiseerd. Niet zo maar meer een standaard hoofdkantoor in Nederland en units over de grenzen. Voor controllers en accountants zijn dat soort ondernemingen eigenlijk niet behapbaar meer. Wie durft er nog te zeggen dat hij in control is of wie durft er nog een ongeclausuleerde krabbel te zetten onder de controleverklaring? Of het nu een side letter is of een pretpark in Polen. We’re hanging on te midden van deze complexiteit zou ik zo zeggen. Het beste ervan maken is het enige wat we kunnen doen.”
“Het beste ervan maken is het enige wat we kunnen doen”
In mkb nog overzichtelijk
Aan de andere kant ziet Hartmann in de Nederlandse economie een schaalverkleining en een toenemend belang van start-ups en scale-ups die voor de accountant nog wel behapbaar zijn. “In het mkb staat de accountant nog echt in zijn sterkte. Daar speelt de discussie minder. Natuurlijk, ook daar moet de accountant mee in digitalisering en duurzaamheid, maar de structuren zijn daar nog overzichtelijk. Recente rapporten geven aan dat de controlekwaliteit erg afhangt van de kwaliteit van de individuele accountant. Maar wat kun je dan zeggen over hypergrote organisaties, actief over de hele wereld? Durf als controller of als accountant nog maar eens te zeggen dat je bepaalde complexe financieringsstructuren echt begrijpt… Of echt weet waar waarde wordt gecreëerd of wordt vernietigd. Ik vraag accountants wel eens of zij, bi bijvoorbeeld het Volkswagen dieselschandaal, hadden moeten zien dat een ingenieur aan het sjoemelen was? Hadden zij kunnen of moeten zien welke risico’s dat uiteindelijk opleverde? Ga er maar aanstaan. De scope van een audit en van controlsystemen moet vandaag de dag eigenlijk onbeperkt zijn. Immers, welke risico’s in het maatschappelijke verkeer kunnen niet leiden tot impact op de onderneming?”
Kabinet neemt 20 maatregelen
Het vorige kabinet stelde onder leiding van de toenmalige minister van Financiën Wopke Hoekstra de Commissie Toekomst Accountancysector in. De minister kondigde naar aanleiding van het rapport van CTA een reeks kabinetsmaatregelen aan. Twee kwartiermakers, Marlies de Vries, assistent-professor Accounting, Auditing en Control aan Nyenrode Business Universiteit, en Chris Fonteijn, voormalig bestuursvoorzitter van de Autoriteit Consument & Markt, moeten tot en met november 2023 zorgen voor uitvoering en opvolging daarvan en moeten de voortgang aanjagen en bewaken. Zo komen er maatstaven om de kwaliteit van de controles te meten, moeten de grootste accountantskantoren verplicht een raad van commissarissen benoemen, komt er onderzoek naar alternatieve modellen zoals audit only, is het toezicht op de sector naar de AFM gegaan en moeten accountantskantoren meer aandacht hebben voor een goede werk-privébalans. Zie voor alle maatregelen: https://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/corporate-governance/toezicht-op-accountants/toekomst-accountancysector.
Kwaliteit van controledossier
Daarbij komt dat de AFM de nadruk legt op de kwaliteit van de controledossiers. Hartmann: “Maar die verworden een soort checklists van een controle die logischerwijs steeds technischer en mechanistischer wordt. Het vak protocolleert en verliest ook aantrekkingskracht op toekomstige accountants. Controlewerkzaamheden waren vroeger een uitstekende manier om je voor te bereiden op een rol als financial in het bedrijfsleven. Maar die tussenstap is een stuk minder aantrekkelijk. Juist nu – en dat is de paradox – het vak van de accountant conceptueel gezien eigenlijk steeds interessanter wordt. Hij of zij wordt gevraagd over steeds meer onderwerpen assurance te geven. Zelfs over lastig meetbare aspecten als duurzaamheid en sociale legitimiteit. Hier zie ik de fundamentele vraag het sterkst. Gaat de accountant inderdaad de wereld redden, zoals tien jaar geleden werd betoogd? Of moet hij of zij vooral gewoon blijven zeggen of de gerapporteerde 100 ook daadwerkelijk 100 is?”
Hartmann vindt het lastig om te zien hoe een accountant bijvoorbeeld een verklaring moet geven over iets als true pricing. “Met dat concept kunnen duurzaamheidsdoelstellingen financieel worden weergegeven. We moeten wel oppassen dat met het zekerheid geven over imaginaire prijzen de accountant zich op glad ijs begeeft. Hoe moet een accountant beoordelen welk bedrag een koffieboer in Latijns-Amerika een fatsoenlijk loon oplevert. Volgens mij gaat de huidige discussie erg over de grenzen van wat een accountant kan verklaren in het kader van het bieden van zekerheid voor het maatschappelijk verkeer. Daarbij hoort wel proactief handelen bij signalen die duiden op fraude of bij signalen die duiden op het nemen van te grote risico’s of een ongezonde bedrijfscultuur. Hij of zij confronteert bestuurders en commissarissen met zijn bevindingen en rapporteert hier transparant en uitgebreid over naar de buitenwereld.”
–> Lees ook: Beleggers uiten kritiek op accountantscontroles
Statements brengen juridisering met zich mee
Hartmann vindt dat de accountant zich bij zijn leest moet houden. “Houd het bij begrippen waar de accountant zich senang bij voelt.” En dat is niet per se een statement over alle aspecten die de continuïteit van de onderneming beïnvloeden. “Dat kan niet en die suggestie moet niet worden gewekt. Je ziet dat dat er extra toe leidt dat financiële rapportage meer een juridische dan economisch rol speelt. Het uitsluiten van aansprakelijkheid wordt belangijker dan de weergave van een economische realiteit./ Dat laatste is al complex genoeg en biedt voldoende uitdaging om de recht rug te houden en om bij te blijven in de exponentiële ontwikkeling van digitalisering. Die laatste ontwikkeling vraagt ook om versterking van de kwantitatieve competenties van accountants. Leer meer over ICT, leer technische algoritmes begrijpen en hoe ze onze manier van bedrijfsvoering fundamenteel veranderen en welke mogelijkheden dit voor controle oplevert.”
Controle van datamodellen
De hoogleraar plaatst het onder vuur liggen van accountants ook in de bredere tijdgeest van het steeds verder afkalvend respect voor hoogwaardigheidsbekleders. “De dokter, de politicus, de dominee, de advocaat, de notaris, het hoofd van de school… Allemaal beroepsgroepen die in zekere zin van hun sokkel zijn gevallen en ook de accountant moet daaraan geloven. Misschien moet de reactie van de accountantsprofessie niet zijn om alle stakeholders te willen bedienen bij elke kritische oprisping. De ondernemingen moeten dat zelf doen. Ik denk dat de accountants al voldoende uitgedaagd zijn om onze huidige complexe bedrijfsprocessen datamodellen te vangen. Misschien mogen accountants ook wel wat meer van zich afbijten. Juist door een focus op hun traditionele sterktes. Bij elk schandaal moet de accountant opdraven, waar we eigenlijk toch eerst het management van de onderneming ter verantwoording zouden moeten roepen. Controleproblemen, die de accountant constateert, zijn allereerst in control-problemen.”
Audit only-model
Een audit only-model waarmee kwartiermakers in de accountancysector op voordracht van Hoekstra experimenteren, klinkt Hartmann goed in de oren. “Ik ben geneigd dat model te steunen. In die zin ben ik wellicht conservatief, maar de complexiteit vraagt hierom. De focus op de traditionele jaarrekening, de verantwoording en andere financiële parameters is de kern van de taak. We leven in een audit society, zoals sociologen wel beweren. Maar er zit een grens aan wat je kunt behappen als accountant. Ik refereerde al eerder aan Peter Bakker, oud-topman van TNT, die ooit zei: ‘Accountants can save the world’. Maar ik vind dat je dat vooral moet interpreteren als een oproep om de financiële cijfers meer te laten spreken. Niet om over alle mogelijke rapportages een oordeel te hebben. In die zin moet de accountant zich ook bij zijn of haar leest houden.”
