De één z’n dood is de ander z’n brood. Dat bleek tijdens de coronacrisis maar weer. Waar Sywert van Lienden met zijn mondkapjesdeal daar misschien wel de bekendste (lees: beruchtste) belichaming van is, staat hij zeker niet alleen. Neen. Velen vonden een manier om de coronapandemie te gebruiken voor eigen gewin. Vooral de coronasteunmaatregelen – zoals de TVL, NOW en ‘Cozo’-regeling – leenden zich daar perfect voor.
Tijdens een crisis komt het beste in mensen naar boven”, stelt niet alleen historicus en auteur Rutger Bregman, maar bewijst ook menig wetenschappelijk onderzoek. En inderdaad, de afgelopen twee jaar bleek zeker dat dat voor veel mensen het geval is. Vrijwilligers die te hulp schoten in ziekenhuizen, mensen die op straat en masse klapten voor de zorg en buurtgenoten die spontaan boodschappen haalden voor dat oude echtpaar op de hoek. “De explosie van samenwerking die zich nu voltrekt zal geen verrassing zijn voor de meeste sociologen”, schreef Bregman voor De Correspondent middenin de coronacrisis. “De huidige situatie doet namelijk denken aan de menselijke reactie op natuurrampen, waar al decennialang onderzoek naar wordt gedaan.” Uit al die onderzoeken blijkt namelijk dat verreweg de meeste mensen kalm blijven en elkaar helpen. Bregman: “Ja, paniek komt voor, en hamsteren ook. Maar een Britse psycholoog merkt op dat ‘de kans veel groter is dat we prosociaal gedrag zien bij verschillende soorten rampen en extreme gebeurtenissen.’ Dat is een oude waarheid.”
Coronacrisis voor eigen gewin
Al hoewel het ongetwijfeld waar is dat de mééste mensen deugen, geldt dat zeker niet voor iedereen. Denk daarbij natuurlijk aan de mondkapjesmiljoenen van Sywert, of aan de hamsterende Harries die het toiletpapier bij de Appie uit je winkelwagentje jatten. Maar ook aan de ondernemers die verzekeringsfraude pleegden door hun eigen zaak in brand te steken om het verzekeringsgeld op te strijken. Of aan zakenlui die de omzet in hun coronasteunaanvragen zodanig opbliezen, dat ze voor miljoenen teveel aan financiële hulp ontvingen. En aan organisaties die subsidie ontvingen voor zogenoemde ‘cozo’-banen (tijdelijke functies in de zorg om zorgverleners te ontlasten, red.) terwijl dit helemaal niet aan de orde was. Voor sommigen was de coronacrisis een uitgelezen kans om daar zelf beter van te worden. En vooral de coronasteunmaatregelen die het kabinet in het leven riep om noodlijdende ondernemers overeind te houden, bleken daarvoor het perfecte instrument.
Meer verzekeringsfraude
Tijdens de coronacrisis werd er niet alleen volop misbruik gemaakt van de coronasteunmaatregelen, er werd ook meer verzekeringsfraude gepleegd door bedrijven. Dat bleek uit cijfers van het Verbond van Verzekeraars, gepubliceerd door het AD. In 2018 pleegden 73 bedrijven verzekeringsfraude. In 2019 waren dat er 125 en in 2020 172. Na het derde kwartaal van 2021 stond de teller voor dat jaar al op 200 fraudeurs. Reden voor deze forse toename was, volgens de directeur van het Verbond, het feit dat veel ondernemers nauwelijks het hoofd boven water konden houden, ondanks het steunpakket van de overheid.
15 miljoen onterechte cozo-subsidie
Zo sprak minister Conny Helder (voor Langdurige Zorg en Sport) afgelopen maand haar vermoedens uit dat in totaal 54 bedrijven mogelijk misbruik hebben gemaakt van subsidie voor ‘coronabanen in de zorg’. Samen zouden zij zo’n 15 miljoen euro onterecht hebben ontvangen. De subsidie was bedoeld voor het creëren van banen die zorgpersoneel ondersteunen, zoals assistenten en gastvrouwen of -heren. Sinds het begin van de coronapandemie is er namelijk een flink tekort aan handen in de zorg.
In februari kwamen de eerste vermoedens over fraude van de subsidie naar buiten, naar aanleiding van onderzoek door de Nederlandse Arbeidsinspectie. Zij signaleerden “opvallende geldstromen” tussen organisaties die met elkaar verbonden waren. Minister Helder zette toen de uitbetaling van de subsidie voor dit jaar stil. Die wordt inmiddels weer hervat, inclusief nieuwe controles om de kans op fraude te beperken. Zo worden aanvragen van bedragen onder de 125.000 euro vanaf nu allemaal gecontroleerd, in plaats van steekproefsgewijs. De hogere aanvragen worden door accountants gecontroleerd. Daarnaast kregen zorginstellingen eerst het voorschot en werd daarna de aanvraag pas gecontroleerd. Net als bij bijvoorbeeld de NOW- en TVL-regeling. Ook daar wilde Heling vanaf. Vanaf nu wordt er dus meteen bij de aanvraag om bewijsvoering gevraagd en dat wordt gecontroleerd alvorens het geld wordt overgemaakt. De planning is dat zorgorganisaties vanaf eind juni weer subsidie kunnen aanvragen. Het OM kijkt nog of wordt overgegaan tot strafrechtelijk onderzoek naar aanleiding van de meldingen van mogelijke fraude.
Geen identiteitscheck
Maar de cozo-fraude lijkt peanuts vergeleken met het massale misbruik van de Tegemoetkoming Vaste Laten (TVL). Vooral toen deze subsidie net geïntroduceerd werd in 2020, was het feest voor kwaadwillenden. Journalisten van NRC onderzochten dat men voor het aanvragen van TVL in het begin moest inloggen via eHerkenning met betrouwbaarheidsniveau 1 (op een schaal van 5). “Een fraudeur kan dan een paar basisgegevens invullen van de echte ondernemer, die te vinden zijn in het handelsregister van de KvK en vervolgens een eHerkenning-account aanvragen met zijn eigen contactgegevens. Een identiteitscheck ontbreekt”, staat in de krant. Pas in maart 2021 werd het beveiligingsniveau opgeschroefd naar niveau 3, inclusief identiteitscontrole. Maar daar houdt het niet bij op: aanvragers konden lange tijd een foutieve, hogere omzet invullen over 2019 zonder dat de RVO dat doorhad. Er was namelijk geen check met de gegevens die bekend zijn bij de Belastingdienst. Ook dat veranderde begin 2021.
Al hoewel het ongetwijfeld waar is dat de mééste mensen deugen, geldt dat zeker niet voor iedereen
RVO doet aangifte
Echter, het ergste kwaad was op dat moment al geschied. Rond diezelfde tijd deed de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO), de uitvoeringsinstantie die de Tegemoetkoming Vaste Lasten (TVL) uitkeert, aangifte van maar liefst 1.133 frauduleuze aanvragen. Het ging om een bedrag van zestig miljoen euro was ten onrechte was betaald, op een totaal van 4 miljard euro aan TVL-subsidie dat op dat moment was uitgekeerd. De RVO liet weten dat het aantal aangiftes waarschijnlijk nog zou oplopen. Inmiddels waren er ook al meldingen van fraude met de NOW-subsidie (Noodmaatregel Overbrugging Werkgelegenheid). Officier van justitie Marjolein Verwiel vroeg zich in deze periode in gesprek met NRC af of de totale omvang van de fraude met steunregelingen ooit helemaal duidelijk zal worden. “Wij zien slechts het topje van de ijsberg.” Dat blijkt ook wel uit het vervolgartikel van de krant, waarin bekend werd dat de Nederlandse Arbeidsinspectie en de fiscale opsporingsdienst FIOD op dat moment gezamenlijk meer dan 4.000 “verdacht verklaarde dossiers” op hun bureaus hadden liggen.
Dweilen met de kraan open
De meldingen variëren van kleine ondernemingen zoals kapperszaken die klanten contant lieten betalen zodat ze op papier minder omzet draaiden (en daarom meer NOW-subsidie kregen) tot aan een groepje mannen dat gezamenlijk voor zes miljoen euro aan onjuiste TVL-aanvragen heeft ingediend. Bij slechts een klein deel van de fraudegevallen komt het daadwerkelijk tot een strafzaak. FIOD-directeur intelligence Edo Edens zegt tegen NRC dat het “ondoenlijk” is om alle coronafraudeurs voor het gerecht te slepen. De focus ligt vooral op het voorkomen van nieuwe fraude. “Meehelpen de kraan dicht te draaien, is veel effectiever dan dweilen terwijl de kraan openstaat.” De zaken die wel door het OM strafrechtelijk worden aangepakt, zijn over het algemeen de gevallen waar heel veel geld mee gemoeid is. En waarbij, zo hoopt het OM, het nog mogelijk is om de onterecht uitgekeerde subsidie terug te vorderen.
Omzetgegevens vervalst
Zo werden in oktober 2021 twee Hagenaars door de FIOD aangehouden omdat ze bijna 300.000 euro aan NOW- en TVL-subsidies onterecht hebben aangevraagd. Ook werden ze verdacht van fraude met de loon- en omzetbelasting van hun uitzendbureaus. Een maand later klopte de opsporingsdienst aan bij een man (40) en vrouw (27) in Venlo. Het stel werd ervan verdacht ten onrechte bijna honderdduizend euro aan NOW-subsidie te hebben opgestreken. Tijdens de controle achteraf werd duidelijk dat de omzetten, werkzaamheden en vermoedelijk zelfs de werknemers die in de aanvraag waren opgegeven, volledig zijn verzonnen.
Pokémonkaart gekocht met coronasteun
Niet alleen in Nederland wordt gefraudeerd met coronasteun. Ook in de Verenigde Staten kunnen ze er wat van. Volgens de Amerikaanse financiële waakhonden zou er maar liefst 4,5 miljard aan onterechte coronasteun uitgekeerd zijn. En een deel van die fraudeurs maakt het behoorlijk bont. Zo was er een man die zei dat hij een bedrijf met tien medewerkers had, waarop hij een lening van 85.000 dollar kreeg van de overheid. Alleen besteedde hij dat geld niet aan zijn (denkbeeldige) medewerkers, maar aan de aanschaf van een Pokémonkaart ter waarde van bijna 58.000 dollar. Een realityster maakte het nog bonter. Hij ontving een coronalening van 2 miljoen dollar, waar hij vervolgens onder meer een Rolls-Royce en Rolex van kocht.
Per ongeluk drugslab gevonden
Een groepje van vijf mannen, tussen de 26 en 59 jaar oud, uit het noorden van Nederland spant de kroon. Zij werden afgelopen maand opgepakt omdat het OM vermoedt dat de verdachten namens diverse bedrijven onjuiste TVL-aanvragen hebben gedaan. Ze zouden voor maar liefst zes miljoen euro onterechte subsidie hebben aangevraagd. “Op tientallen TVL-aanvragen stonden zeer hoge referentie-omzetten, die vele malen hoger waren dan de omzetten die waren aangegeven bij de Belastingdienst”, aldus de FIOD. “Hierdoor leek het dat de ondernemers door de corona-epidemie een grotere omzetdaling hadden dan in werkelijkheid het geval was.” Opvallend detail: tijdens de inval om de heren op te pakken, stuitte de politie volledig onverwachts op een drugslab. Of het drugslab, dat op het moment van ontdekking niet in werking was, en de fraudeverdachten met elkaar te maken hebben, is nog niet bekend.
The bigger picture
En zo gaat het lijstje met mensen die ergens in de afgelopen twee jaar hebben gefraudeerd met de coronasteunmaatregelen nog wel even door. Ja, misschien had de overheid van tevoren beter moeten controleren en strengere beveiliging moeten inbouwen. Maar vanaf het allereerste begin heeft het kabinet duidelijk gemaakt dat de prioriteit bij de steunmaatregelen lag op zo snel mogelijk het geld bij de noodlijdende bedrijven te krijgen. Dat er daarbij een kans bestond dat een deel van het geld bij de verkeerde mensen zou komen, werd maar even voor lief genomen. Vergeet daarnaast ook niet dat de regelingen aan het begin van de coronacrisis binnen een paar weken op touw zijn gezet, terwijl het kabinet normaliter een jaar (of langer) doet over dit soort belangrijke beslissingen. Snel en eenvoudig waren de sleutelwoorden. En laten we dan ook nog even naar het grotere plaatje kijken. Want als je het aantal coronafraudeurs afzet tegen het aantal bedrijven dat wel hartstikke terecht de subsidies ontving, dan valt het eigenlijk in het niet. Ter illustratie: alleen al in de eerste aanvraagperiode van de NOW (uiteindelijk werden dat er acht), kwamen er 144.000 aanvragen binnen. En in de eerste 16 maanden van de TVL werden ruim 351.000 aanvragen ingediend. Als je het zo bekijkt, kun je haast niet anders dan Bregman gelijk geven: misschien deugt niet iedereen, maar de meesten wel.
