De rol van de CFO in organisaties heeft de laatste jaren een sterke verbreding doorgemaakt. Er komen meer beheerstaken bij, maar ook juist een meer strategische rol en een rol als businesspartner. Door deze diverse rollen krijgt de CFO te maken met meer en diverse stakeholders. Het werk wordt daardoor veeleisender en complexer. Het vermoeden was dat deze complexiteit leidt tot meer ethische dilemma’s en dat het ook om nieuwe of andere competenties vraagt.
Hoe ziet de rol van de CFO er tegenwoordig uit, wat is hun stem in de besluitvorming van de organisatie en met welk soort ethische dilemma’s worden CFO’s geconfronteerd? Nyenrode Business Universiteit vond het tijd om deze vragen aan de orde te stellen en heeft in 2022 interviews gehouden met twintig CFO’s van middelgrote en grote ondernemingen.
Rolverbreding
Ook uit dit onderzoek is gebleken dat de rol van de CFO in de afgelopen tijd een enorme ontwikkeling heeft doorgemaakt. De CFO heeft steeds meer rollen en taken gekregen en is steeds belangrijker geworden in de organisatie. In de interviews worden zeven rollen genoemd: datamanager, econoom (continuïteit van het bedrijf), businesspartner, strateeg, gatekeeper (grenzen bewaken), werkgever en stakeholder-manager. Ondanks de vele rollen die de CFO heeft, wordt hier over het algemeen geen spanning in ervaren. De geïnterviewden geven aan dat de rollen elkaar versterken en niet bijten. Figuur 1 vat de belangrijkste rollen samen.
Vanzelfsprekend moet de CFO ervoor zorgen dat de basis op orde is, de financiële huishouding gezond, dat er een getrouw beeld wordt gegeven hoe de organisatie ervoor staat en dat het bedrijf compliant is aan regel- en wetgeving. De CFO zit echter steeds minder zelf met de neus in de cijfertjes, en is meer manager van een team dat data verzamelt en analyseert. Het oog is daarbij steeds gericht op de lange termijn en te zorgen dat continuïteit van het bedrijf altijd geborgd wordt. Daarbij worden de waarden van de organisatie en zeker ook duurzaamheidsdoelstellingen betrokken.
De rol van de CFO als strateeg bestaat vooral in het financieel en organisatorisch structuur geven aan de groeiplannen van het bedrijf. De CFOis verantwoordelijk voor de financiële ondersteuning van de bedrijfsstrategie. Dat vereist ook om als een businesspartner mee te denken met de operatie en het vereist begrip hebben van zienswijze en de logica van de business, van de productontwikkelaars, van de marketeers. Het is van belang voeling te houden met de werkvloer: “Als je alleen maar hoog over met middellange- en langetermijndingen bezig bent, dan denk ik dat je de voeling met de hartslag van je bedrijf mist. Dan krijg je een ivoren-torensituatie. Je moet voldoende momenten hebben dat je ook daadwerkelijk voelt wat er in het bedrijf, in de haarvaten van het bedrijf en op de werkvloer gebeurt. Wat iets heel anders is dan dat je daar heel direct invloed op wil hebben.” Was het echt een CFOdie op het idee kwam om op een productielocatie in Mexico de assemblagelijnen zigzaggend door de montagehal te laten lopen, met de keringen buitenom, waardoor miljoenen euro’s werden bespaard? Jawel, dat was de CFO.
CFO’s zijn bescheiden over hun strategische rol. Begrijpelijk, maar ook ten onrechte, vinden wij. Begrijpelijk enerzijds omdat de CFOvaak iemand is die niet per se voor het voetlicht wil opereren. De CFO ziet zichzelf niet als prima donna, visionair of artiest. Dat is meer de CEO of DGA. De rol die de CFOhet liefst neemt is het ontwikkelen van een solide aanpak om van alle mooie ideeën ook daadwerkelijk zakelijke successen te maken. In financiële zin, maar ook lettend op integriteit en compliance met wet- en regelgeving.
In een bijeenkomst voor financials georganiseerd door Kasparov Finance & BI om de onderzoeksresultaten te bespreken, zagen de deelnemers nog drie extra rollen: De CFO als verandermanager moet op zoek naar de juiste financiële organisatievormen om de organisatie in staat te stellen om te veranderen. Doordat de CFO een helikopterfunctie heeft, krijgt deze ook steeds vaker een rol als brandjesblusser. De CFO ontvangt veel bedrijfsinformatie, ook over zaken die misgaan. De CFO beschikt dan vaak over de vereiste instrumenten (lees: geld en verstand daarvan) om het probleem op te lossen, en een crisis tijdig de kop in te drukken. En men zag de CFO ook als ethiekmanager. Waarom is de morele voorbeeldfunctie van de CFO zo belangrijk? Hier is het antwoord: “Je moet in de top zwart-wit zijn. Als wij het niet zijn, zijn ze het onder ons al helemaal niet meer. De toon moet je pakken en je moet zwart-wit zijn, dan wordt het in het bedrijf toch altijd wel weer afgezwakt.”
Rol in de besluitvorming van de organisatie
CFO’s geven aan dat besluiten over het algemeen gezamenlijk in het directieteam worden genomen, waarbij de CFO een heel belangrijke stem heeft. De meeste respondenten geven aan grote impact te hebben en zelfs een veto te kunnen uitspreken. Een belangrijke manier van werken die álle geïnterviewde CFO’s hanteren, is het stellen van kritische vragen: “Ik probeer op een positieve manier altijd de discussies te stimuleren. Stel nou dat dit en dat gebeurt, wat zou dan de consequentie zijn als je dit besluit genomen had? Dus we gaan dit besluiten, stel nou dat in de toekomst dit en dat gebeurt, hoe gaan we dan reageren? Hebben we dan spijt van die beslissing? Dat soort vragen.”
Ook het sparren met collega’s of externen, het gesprek aangaan als er vragen of problemen zijn, en zorgen dat je zaken kun uitleggen (transparantie) worden heel vaak genoemd in de interviews. Duidelijk is dat er een steeds groter beroep wordt gedaan op de sociale en communicatieve vaardigheden van de CFO. Sommigen doen daar ook trainingen voor, gericht op persoonlijke ontwikkeling, maar het is verder vooral leren on the job. Deze vaardigheden en competenties verdienen aandacht in het profiel van een CFO, dat is duidelijk.
Als het gaat om besluitvorming, vindt de CFO het van belang altijd op basis van objectieve data te werken: eerst worden de gegevens verzameld, vervolgens grondig geanalyseerd alvorens met een visie, mening of oordeel te komen. Het directieteam moet overtuigd worden met een (financieel) goed onderbouwde argumentatie. Een goede vaktechniek is voor de CFO dus een hygiënefactor; de basis moet op orde zijn.
Met rechte rug
CFO’s hebben een rechte rug en duidelijke grenzen. Hun onafhankelijkheid is het grootste goed en het is van belang dat ze zichzelf elke dag recht kunnen aankijken in de spiegel. Dat doen ze door te zorgen dat alles binnen de wet- en regelgeving plaatsvindt en aan de normen en waarden van hun beroep (velen zijn RA of RC) voldoet. Maar ook door zorgvuldig de verschillende belangen te wegen, en te zorgen dat ze hun beslissingen kunnen uitleggen.
Maar wat als er druk op hun besluitvorming wordt uitgevoerd? Dat blijkt een enkele keer voor te komen (bijvoorbeeld door aandeelhouders), maar CFO’s zijn hiervoor niet gevoelig. De meeste CFO’s ervaren dit niet eens als druk, omdat ze zich alleen laten beïnvloeden door goede zakelijke argumenten. Beïnvloeden mag dus, manipuleren mag niet. Wie recht probeert te maken wat krom is, is bij de CFO aan het verkeerde adres. Als het dan toch gebeurt, hebben ze hun manier om de druk te laten ontsnappen:
“Als je maar voor jezelf je verhaal op orde hebt en daar ook je grens in zet, van ‘dit is voor mij acceptabel en dit niet’ en daar dan ook je rug in rechthoudt, dat is denk ik het allerbelangrijkst. Dan is er ook maar één keuze na een overtreding en dat is uitstappen. En uiteindelijk als je je verhaal op orde hebt en je zegt als me dit overkomt dan stop ik ermee, dan hoeft de druk er niet te zijn. Want dan heb je het goede gedaan.”
Exit (de organisatie verlaten) is voor de CFO een reële optie. Meerdere respondenten hadden hier ook al eens gebruik van gemaakt. Daarbij ging het vaak om geconstateerd gebrek aan integriteit en aan vertrouwensbreuken waarmee zij niet konden leven.
Ethische dilemma’s
Wie werkt met grote belangen in een complexe omgeving met veel stakeholders wordt vast geconfronteerd met moeilijke ethische vragen. Dat bleek te kloppen toen wij vroegen naar ethische dilemma’s; vraagstukken waarbij twee relevante morele principes tegenstrijdige aanwijzingen geven. De respondenten konden veel dilemma’s noemen, waarmee ze vaak flink geworsteld hebben. Dit zijn de belangrijkste ethische dilemma’s die uit ons onderzoek naar voren kwamen (in volgorde):
- Personeelsproblematiek:
- ontslaan of niet/aannemen of niet
- bonussen
- interne fraude aantreffen
- omzet naar voren halen
- belangenverstrengeling
- lokale personeelszaken
- Geconfronteerd worden met corruptie of chantage
- Schuiven in boekhouding
- (Gevraagd worden) iets tegen de regels te doen of iets verzwijgen
- Winst versus duurzaamheid/investeringen
- Oneens zijn met de dga
Dilemma’s die te maken hebben met personeelszaken werden het meeste genoemd, en daarin zien we dat de rol als (mede)werkgever voor de CFO de meeste dilemma’s oplevert. Op het moment dat de CFO met een dilemma wordt geconfronteerd, dan worden eerst een aantal zaken op een rij gezet, vragen gesteld, en de risico’s en consequenties ingeschat. Veelal wordt er vervolgens gespard met een collega of externe, alvorens een weloverwogen beslissing te nemen. Er is zeker een intuïtief, gevoelsmatig aspect in de besluitvorming (vaak gebaseerd op jarenlange werkervaring), maar dit heeft zeker niet de overhand. In de interviews wordt ook aangegeven dat hoe meer werkervaring een cfo heeft, hoe beter zij met de dilemma’s kunnen omgaan.
Tijdens het Kasparov Finance & BI-event werd door de aanwezigen speciaal aandacht gevraagd voor duurzaamheidsdilemma’s. Bijvoorbeeld je moet flink werken aan duurzaamheid, maar je moet ook flink werken aan de winstgevendheid van de onderneming. Wat doe je als dat elkaar tegenwerkt, bijvoorbeeld als de duurzaamheid vraagt om heel dure kapitaalsinvesteringen? Dan wordt het lastig.
Duurzaamheid moet, maar de CFO maakt zich soms zorgen over de hoogte van de investeringen daarvoor.
Goed om aandacht aan te besteden
Het werk van de CFO heeft de afgelopen jaren een sterke verbreding ondergaan. De cfo heeft veel verantwoordelijkheden in veel rollen binnen de onderneming: strateeg, businesspartner, verandermanager en nog veel meer. Dat maakt het beroep uitdagend en interessant. De veelzijdigheid vereist de nodige sociale en communicatieve vaardigheden. Voor de verdere professionalisering van de CFO-functie is het goed om daar veel aandacht aan te besteden.
Auteurs: Ronald Jeurissen en Sacha Spoor zijn als resp. hoogleraar en lecturer verbonden aan Nyenrode Business Universiteit. Theo Quaijtaal is business consultant en docent fraude en fraudebeheersing. Met medewerking van Nyenrode MSc studenten B. Kunen en M. Wortmann.