“Der Mensch ist der ewig Betrogene des Universums”, zei de schrijver W.F. Hermans elke dag een keer tegen zichzelf. Een sadistisch universum dat keer op keer weer toevalliger en willekeuriger blijkt dan we denken. Een universum dat veel en vaak nullen uitdeelt aan degene die haar tracht te doorgronden. Je weet immers altijd te weinig. Indien bestuurders en beleidsmakers te veel vertrouwen op data, kunstmatige intelligentie en scenario’s en denken complexe verbanden te kunnen doorgronden en risico’s te detecteren liggen overmoed, misbruik en ‘moral hazard’ (schijnveiligheid en vermindering van risicobewustzijn) op de loer.
Patronen, verbanden en correlatie zijn vaak schijn en het gevolg van ruis; we worden misleid door toeval en een gebrekkig bewustzijn van radicale onzekerheid. Ons brein ziet graag verbanden waardoor de wereld de omgeving voorspelbaarder en zekerder lijkt. Verantwoorde besluitvorming houdt daarom ook in: bewustwording van radicale onzekerheid en rekening houden met dat wat je niet weet. Internet, de anticonceptiepil, de smartphone, covid-19 en de crisis van 2008: wie had ze voorspeld? Lineairiteit, stationaire systemen en symmetrie komen in complexe omgevingen vrijwel niet voor; voorspellingen en het doorgronden van processen zijn daardoor vrijwel onmogelijk; extrapolaties, trend- en scenarioanalyses zijn dan hoogstens een middel om neerwaartse risico’s te hanteren en bewustwording te creëren. Tijd en menselijk gedrag zijn vrijwel ondoorgrondelijk of zoals de econoom G.L.S. Shackle het samenvatte: ‘Time destroys the possibility of logic.’
Black Swans slaan toe in kwetsbare omgevingen
De oude ‘Bank of England’ baas ten tijde van de financiële crisis in 2008, Mervyn King, in zijn boek Radical Uncertainty en N. Taleb in zijn Incerto (onzekerheid) reeks met ondermeer het boek ‘The Black Swan’, geven inzicht hoe onzekerheid kan leiden tot kwetsbare omgevingen. Beleid dat geen rekening houdt met radicale onzekerheid, leidt langzaam maar zeker tot een steeds fragielere samenleving, door bijvoorbeeld gestaag toenemende schulden, milieu- en verdelingsvraagstukken. Meestal een gevolg van onbeoogde effecten van hoogmoedigheid, niet rekening houdend met niet weten en onzekerheid, bij het maken van beleid, strategieën en visies. Het stapelen van beleid om onbeoogde effecten weer te compenseren leidt tot verdergaande fragiliteit. Deze fragiliteit geeft uiteindelijk bij (grote) veranderingen nog impactvollere, negatieve gevolgen (Black Swans). Het tekortschieten van buffers en voorzorgsmaatregelen leidden tot crises zoals de financiële in 2008, covid-19 en de huidige energiecrises. Deze zijn in het oog springend maar op vele terreinen in de maatschappij leiden hoogmoedige beleidsinterventies tot steeds kwetsbaardere omgevingen met als gevolg crises.
Als we het (financiële) proces niet begrijpen en te weinig data beschikbaar of onjuist of niet relevant zijn. Dan ontstaat het probleem dat ‘kennis’ en data, indien toch gebruikt, zelfs misleidend zijn en misbruik op de loer ligt. Vuistregels zijn een alternatief of in ieder geval een belangrijke aanvulling van kennis en data in complexe omgevingen. Persoonlijke verantwoordelijkheid en sceptisch en eigenwijs te blijven ten aanzien van kennis in complexe omgevingen zijn voorbeelden. Versimpeling is een eerste vuistregel voor het verbeteren van besturen in complexe omgevingen: ‘less is more’!
Minder overmoedig
Minder is, in onzekere kwetsbare en complexe omgevingen, vaak meer; minder informatie en data kunnen leiden tot betere beslissingen. Bestuurders en beleidsmakers zullen prudenter handelen en beslissen. Zij zullen minder overmoedig zijn ten aanzien van ‘kennis’. Ze zullen in principe meer rekening houden met onzekerheid en daardoor marges en buffers aanbrengen en de schaalgrootte beperken. En ze zullen waarschijnlijk kleinschalige ‘trial and error’-methoden gebruiken om een weg te vinden in een onzekere omgeving. Dat heeft tot gevolg een minder kwetsbare omgeving. Als ontwikkelingen anders zijn dan gedacht of beredeneerd gaan zaken ook kleinschaliger fout en geven buffers de ruimte om bij te sturen. Daarnaast, kan door de relatieve eenvoud, de transparantie worden bevorderd, en zo hoogmoed en misbruik van kennis worden tegen gegaan.
Skin in the game: persoonlijk verantwoordelijk!
Het is van het grootste belang om misbruik, geen kans te geven; om ‘moral hazard’ en ander opportunistisch gedrag zoals eigen gewin en schuldcreatie te beperken. Dit kan door verantwoordelijkheden goed te beleggen en langs de lijnen van het werk van N. Taleb ‘Skin in the Game’ (SITG), een tweede vuistregel, te bevorderen. Daarnaast kan hiermee ook hoogmoed, dom en roekeloos gedrag een halt worden toegeroepen. Persoonlijke consequenties ondervinden van besturen en handelen, door ze te registreren, maken het wegmanagen van verantwoordelijkheid lastiger. ‘Der mensch blijft der ewige betroge des universums’ maar mensen krijgen minder mogelijkheden risico’s af te wentelen op anderen, de toekomst en omgeving.
Epistemologische sensitiviteit
In het verlengde hiervan zal bij bestuurders en beleidsmakers de epistemologische sensitiviteit toenemen; kennis en de manier waarop deze tot stand komt zal veel sceptischer worden bezien. De gevolgen zullen via SITG immers weer (gedeeltelijk) bij individuele bestuurders neerdalen. Met als gevolg bescheidener bestuurlijke en bestuurlijke interventies en beleidsmatige avonturen. Hoedt U voor kennis immers voor alles kan een big data of (semi) wetenschappelijke onderbouwing worden gevonden. Daarom propageerde K. Popper bijvoorbeeld zulke rigoureuze falsificatie processen en J.Ioannidis voor een verlaging van de P- waarde(probability value), om toevallige verbanden en datamanipulatie te beperken, om tot robuustere inzichten te komen.
Conclusie
Oplossingen voor problemen zullen meer moeten gevonden in samenwerking, creativiteit en vrijheid van handelen en niet in geëxtrapoleerde data uit spreadsheets en formele kennis, die vaak leiden tot centralisatie, grootschaligheid, moral hazard en roekeloos gedrag. Persoonlijke verantwoordelijkheid, eenvoud en prudentie kan leiden tot meer verantwoorde en minder kwetsbare uitkomsten voor organisaties en samenleving. Verantwoordelijkheid (SITG) en vereenvoudiging als kern van een bestuurscultuur en risicomanagement. Persoonlijke aansprakelijkheid voor de gevolgen van beslissingen en beleid als leidraad, zodat wij meer rekening leren houden met dat wat wij niet weten. Op deze wijze kunnen, ondanks de onkenbaarheid en de onzekerheid van de reële wereld waar organisaties en bestuurders dagelijks mee te maken hebben, crises wellicht worden beheerst en voorkomen.
Auteur: Jos Nieland is staatkundig econoom en verzorgt cursussen over beslissen en beleid onder onzekerheid
